Het nieuwe beleidsproces: zo ontwikkel je een Open MultiStakeholder Procesnota

Het nieuwe beleidsproces: zo ontwikkel je een Open MultiStakeholder Procesnota

Overheidsbeleid wordt steeds vaker geconfronteerd met wicked problems — complexe maatschappelijke vraagstukken met tegenstrijdige belangen, onduidelijke oorzaken en geen eenduidige oplossing. Denk aan klimaatverandering, jeugdproblematiek of digitalisering. Klassiek beleidsdenken schiet hier tekort. Daarvoor is er een nieuw concept: Open MultiStakeholder BeleidsOntwikkeling (OMSBO).

Het politieke startinstrument daarin is de procesnota. Dit is geen einddocument, maar een startnota. Geen blauwdruk, maar een uitnodiging tot dialoog. In dit artikel nemen we je mee langs alle stappen van het schrijven van zo’n nota — met duidelijke instructies per stap.

Zie voor een gedetailleerde powerpoint: Instructiepowerpoint Schrijven Procesnota

Stap 1: De Voorlopige Stakeholderanalyse

Doel: Inzicht krijgen in wie allemaal geraakt worden door het probleem, en wie relevante perspectieven kunnen inbrengen.

Instructies:

1. Start met een opdracht – Je hebt een politieke beleidsopdracht gekregen. Noteer wat je weet over het probleem.
2. Organiseer een brainstorm – Nodig een paar collega’s uit (bij voorkeur uit verschillende afdelingen of organisaties) en bespreek:
   • Vanuit welke invalshoeken het probleem benaderd kan worden (bijv. juridisch, sociaal, economisch).
   • Wat de subinvalshoeken zijn per perspectief.
3. Identificeer mensen – Schrijf bij elke subinvalshoek namen van interne of externe personen.
4. Vul de lijst aan – Vraag collega’s om mee te denken over mensen die mogelijk gemist zijn.
5. Maak een voorlopige stakeholderlijst – Noteer wie je wilt spreken in de eerste verkenning.

Resultaat:

Een lijst van namen met wie je de eerste gesprekken aangaat om het probleem vanuit de praktijk te verkennen.

Stap 2: Het inhoudelijke speelveld bepalen

Doel: Kaders vaststellen die het beleidsproces beïnvloeden en bepalen wat al vastligt.

Instructies:

1. Check wet- en regelgeving – Wat is wettelijk vastgelegd op nationaal en internationaal niveau?
2. Onderzoek wie beleidsmatig betrokken is – Wie binnen en buiten jouw ministerie houdt zich hier (deels) al mee bezig?
3. Zoek formele documenten – Zijn er visiedocumenten of beleidsbrieven met formele status?
4. Bekijk politieke geschiedenis – Zijn er moties, toezeggingen of uitspraken in de Tweede Kamer?
5. Onderzoek publieke opinie – Wat schreef de media de afgelopen jaren over dit onderwerp?
6. Noteer harde randvoorwaarden – Wat mag of kan absoluut niet veranderen? Benoem dilemma’s die je via OMSBO wilt verkennen.

Resultaat: Een overzicht van de formele en informele kaders waarbinnen het beleid moet worden ontwikkeld.

Stap 3: Verkenning van de Echte Probleemstelling en Procesvoorwaarden

Doel: Ontdekken waar het in de praktijk écht om draait én welke randvoorwaarden voor het proces gelden.

Instructies:

1. Bereid gesprekken voor – Gebruik je stakeholderlijst en plan gesprekken in met sleutelpersonen.
2. Verken de échte vraag – Stel open vragen als:
   • Waar ervaart u het meeste knelpunt?
   • Wat wordt vaak over het hoofd gezien?
   • Hoe om te gaan met dilemma’s als….
3. Gebruik passende werkvormen – Raadpleeg bijv. het boek Werkvormen voor Open Beleidsontwikkeling van Bram Castelein en Max Herold
4. Bespreek procesvoorwaarden – Vraag tijdens gesprekken naar:
   • Hoe inclusief moet het proces zijn (Wie te betrekken bij de beleidsontwikkeling, minimaal ook experts die géén usual suspect zijn)
   • Op welk participatieniveau willen mensen meedoen? Hoe die actoren te betrekken? (minimaal consultatieniveau)
   • Hoe dat vroegtijdig te doen?
   • Hoe eenzijdige lobby te voorkomen?
   • Hoe maken we het proces transparant en natrekbaarheid voor iedereen? In zijn opzet en hoe de resultaten van een fase doorwerken in de volgende fase van het beleidsontwikkelproces?
   • Hoe zorgen we voor een als neutraal/onafhankelijk ervaren proces-opgavemanager (Thorbecke-criterium).
   • Hoe stimuleren we collectief leren?
   • Beleidstheorie: Te expliciteren aannames die onder te probleemstelling liggen en  eventuele oplossingen of interventies. Hoe te toetsen?
   • Verderop in het proces, neveneffecten (+/-) van ontworpen oplossingen naar de praktijk en toekomst toe in kaart brengen

Resultaat: Je hebt een scherper beeld van het echte beleidsprobleem én de randvoorwaarden voor een goed proces.

Stap 4: Ontwerp het OMSBO-proces

Doel: Een concreet, maar aanpasbaar stappenplan voor het beleidsproces maken.

Instructies:

1. Gebruik een basisformat zoals:
   • Intake
   • Vooronderzoek
   • Probleemverkenning
   • Verdieping
   • Ontwerp
   • Testen
   • Implementatie
   • Monitoring
2. Pas aan waar nodig – Afhankelijk van het thema of stakeholderveld kun je fasen toevoegen of samenvoegen.
3. Kies per fase passende werkvormen – Denk aan expertpanels, wijkdialogen, scenariowerkplaatsen.
4. Bepaal timing en rolverdeling – Wie doet wat, wanneer en in welke rol?

Resultaat: Een eerste ontwerp van een flexibel en open beleidsproces — klaar om in de nota te gieten.

Stap 5: Schrijf de Procesnota

Doel: Een helder, politiek gedragen document opstellen dat het hele proces uitlegt en onderbouwt.

Instructies:

1. Kruip in de huid van de minister – Wat zou hij/zij nodig hebben om Kamer en samenleving mee te krijgen?
2. Begin met aanleiding en afbakening – Waar gaat het wel/niet over?
3. Beschrijf probleemstelling en dilemma’s – Benoem wat je al weet, én wat je nog moet ontdekken.
4. Leg uit waarom je voor OMSBO kiest – Noem de politieke risico’s van een klassieke aanpak.
5. Maak het proces zichtbaar – Beschrijf elke stap, met nadruk op inclusiviteit, transparantie en participatie.
6. Wees transparant over onzekerheden – Benoem wat je nog niet weet of waar je later op terugkomt.
7. Voeg politieke context toe – Zet moties, toezeggingen en politieke gevoeligheden in voetnoten.
8. Vraag expliciet toestemming per fase – Benoem wat je nu vraagt én wanneer je terugkomt met vervolgstappen.

Resultaat: Een procesnota die het vertrouwen van de Kamer heeft én de samenleving ruimte geeft aan kennis en inzichten aanreiken richting beleidsambtenaren, samen leren en bijsturen.

Tot slot: waarom dit écht anders is

De kern van OMSBO is openheid. Niet alleen in wie mee mag praten, maar ook in wat er nog niet vastligt. Dat vraagt moed van ambtenaren, flexibiliteit van politici en inzet van burgers omdat je van tevoren niet precies de uitkomsten kent. Maar het levert wél beleid op dat klopt — met de tijdgeest, met de uitvoering én met de mensen om wie het draait.